در تصور برخی از افراد کسب و کار خانوادگی معادل یک شرکت کوچک یا شاید متوسط باشد که به صورت محدود فعالیت دارد و با مسائل و مشکلاتی مثل «چه کسی رئیس باشد؟»، مواجه است. اگرچه کسب و کارهایی که پدر و مادرها راه اندازی می کنند تا حدودی چنین ویژگی‌هایی را دارند، اما نباید از قدرت شرکت های بزرگ و غول‌های تجاری دنیا که مدیریتشان به صورت خانوادگی انجام می شود غافل شد.
طبق پژوهشی که دانشگاه پلی تکنیک مونترال بر روی کسب و کارهای خانوادگی و با درآمد بیش از یک میلیارد دلار انجام داد مشخص شد که اگرچه این کسب و کارهای خانوادگی در زمان رونق اقتصادی درآمد زیادی ندارند ولی در دوران رکود و بحران ، عملکرد بسیار خوبی دارند. به دلیل اهمیت آگاهی از کسب و کار خانوادگی تصمیم گرفتم تا در سایت پول یابی به این موضوع بپردازم.
تعریف کسب و کار خانوادگی
کسب و کار خانوادگی یکی از انواع کسب و کارهایی محسوب می شود که صاحبان آن با هم خویشاوند و فامیل هستند. به عبارت دیگر به کسب و کارهایی گفته می‌شود که افراد یک خانواده و خویشاوندان نزدیک اقدام به تشکیل کسب و کاری می کنند. این نوع کسب و کارها را می‌توان در بسیاری از کشورها وبه ویژه ایتالیا مشاهده کرد.
اغلب میان دو واژه « خانواده » و « کسب و کار» نوعی تضاد و دوگانگی وجود دارد، در حالی که این مفاهیم به عنوان دو زیر سیستم از یک ابر سیستم به نام اجتماع و جامعه هستند که در اثر ارتباطات و تاُثیرات متقابلی که بر روی یکدیگر می‌گذارند تشکیل یک نظام کلی تر به نام کسب و کار خانوادگی یا فامیلی را می‌دهند.
به هرحال تعاریف و تقسیم بندی‌های زیادی برای کسب و کار خانوادگی ارائه شده است. برای ارائه تعریفی دقیق و روشن از این مفهوم می‌توان با دو دید و تقسیم بندی کلی و جزئی به موضوع نگاه کرد. از دید کلی می‌توان یک کسب و کار یا شرکت خانوادگی را بدین گونه تعریف نمود: شرکت ها، مؤسسات و کسب و کارهایی که بوسیله ارتباطات و تعاملات خانوادگی و افراد خانواده تحت تاًثیر قرار می‌گیرند.
از دید جزئی تر تعاریف زیر را می‌توان برای یک کسب و کار خانوادگی برشمرد: کسب و کاری که متعلق به افراد یک خانواده می‌باشد و توسط افراد فامیل و غیرفامیل اداره می‌شود.
تفاوت کسب وکار خانگی و خانوادگی
برخی کسب و کار خانگی را با کسب و کار خانوادگی اشتباه می گیرند. به هر نوع فعالیت اقتصادی در محل سکونت شخصی که با استفاده از امکانات و وسایل منزل راه‌اندازی شود کسب و کار یا شغل خانگی گفته می شود. در این شیوه ، فرد شغل خود را به منزل آورده و به جای این که هزینه‌های زیادی برای اجاره یا خرید ساختمان بدهد، می‌تواند در منزل خود ، کار و شغل خود را به انجام برساند. در این نوع کسب و کار ، ارزش افزوده کالاها و خدمات تولید شده، نصیب صاحب خانه می‌شود.
ولی همان طور که در تعریف کسب و کار خانوادگی مشخص شد این کار بیرون از خانه ولی متعلق به اعضای یک خانواده و فامیل می باشد. شرکت یا موسسه یک کسب و کار خانوادگی گاهی می‌تواند فراتر از یک موسسه و شرکت خانوادگی باشد و گاهی ممکن است فقط در قالب یک شرکت خانوادگی باشد. البته در تعریف این نوع کسب و کار سه عامل مهم : خانواده، مالکیت و مدیریت مطرح است.
به دلیل اهمیت بسیار زیاد شرکت‌ها و کسب و کارهای خانوادگی در رشد و توسعه اقتصادی و همچنین اشتغالزایی و رفع بیکاری، بسیاری از کشورهای جهان نسبت به این مسئله و کارآفرینی از طریق ایجاد اینگونه شرکت‌ها روی آورده و برنامه‌ریزی‌های بسیار دقیق و هدفداری را در این زمینه انجام می‌دهند و موفقیثت های زیادی هم کسب کرده اند.
تفاوت كسب و كار خانوادگی و غير خانوادگی
آنچه كسب و كار خانوادگی را از كسب و كار غير خانوادگی متمايز می سازد، پيچيدگي های اضافه شده ناشی از نظام های خانوادگی است كه موجب می شود اغلب كسب و كارهای خانوادگی به گونه ای متفاوت عمل کرده و استراتژی های خود را تعيين و تصميم گيری كنند. معمولا نيازها، آرزوها و نگرانی های خانواده بر تصميم گيری های كسب و كار تأثير می گذارند.
نظام‌های خانوادگی و روش‌های مورد استفاده برای ارتباط برقرار كردن يا يكديگر و تصميم گرفتن، همه می توانند در تصميمات كسب و كار تأثير گذار باشند. اين زيبايی و چالش مديريت كسب و كار خانوادگی است.
راه اندازی كسب و كار موفق خانوادگی، علاوه بر ايجاد درآمد برای اعضای خانواده سبب بهبود روابط ميان اعضاء و كاهش مسائل و مشكلات اجتماعی برای خانواده ها خواهد شد.
شخصیت های لازم در کسب و کارهای خانوادگی
اغلب تاکید می شود که داشتن فرد مناسب برای کسب و کار می تواند به موفقیت یک حرفه و شغل منجر شود و به همین دلیل موفقیت کسب و کار خانوادگی تا حد زیادی به توانایی و قابلیت اعضای خانواده و خویشاوندان بستگی دارد. بنابراین قرار دادن اعضای مناسب خانواده در موقعیت های شغلی درست، اهمیت زیادی دارد زیرا این افراد تعهد مضاعفی را به شرکت اختصاص می‌دهند. لذا کارشناسان ۶ نوع شخصیت را برای کسب و کار خانوادگی سودمند می دانند که عبارتند از:
۱- شخصیت واسطه
اختلاف نظر امری طبیعی است و می تواند در هر نوع رابطه ای اتفاق بیفتد. هر چند در کسب و کار خانوادگی که روابط موجود بین اعضای خانواده بسیار پیچیده است می‌تواند تاثیرات مخرب و بدی داشته باشد. طوری که حتی اختلافات جزئی ممکن است به راحتی فضای خانوادگی و همینطور کسب و کار را مسموم کند.
در این میان وجود یک میانجی یا واسطه می تواند به سرعت این اختلافات و تعارضات را شناسایی کرده و برای حل مسالمت آمیز مشکل در فضایی منصفانه قدم بر دارد. از آنجا که شخص واسطه، به همه امور اشراف دارد می تواند این اختلافات را ریشه یابی کند و به راهکاری برای حل و فصل آن برسد. بنابراین نقش واسطه اهمیت بسزایی برای این نوع مشاغل دارد و می تواند سلامت چنین کسب و کاری را تضمین کند.
۲- شخصیت ریسک پذیر
حسابگری مالی و سودآوری بلند مدت از مزایای شناخته شده کسب و کار خانوادگی به حساب می آید، اما وقتی اعضای خانواده به خاطر حفظ ارث و میراث خود، برای تصمیم گیری های شرکت وقت زیادی صرف می کنند ممکن است با مشکل مواجه شوند. زمان اهمیت زیادی در کسب و کارها دارد و تعلل اعضا برای تصمیم گیری های به موقع می تواند موجب از بین رفتن فرصت های کاری شود.
در چنین مواردی وجود یک فرد ریسک پذیر نقطه عطف شرکت محسوب می شود و می تواند اعضای خانواده را برای اتخاذ تصمیمات به موقع و هوشمندانه هدایت کند. تصمیم گیری ها و سرمایه گذاری های درست احتمال بازگشت سرمایه را چند برابر می کند و فرد ریسک پذیر اغلب می تواند فرصت های بالقوه را شناسایی کرده و از آنها نهایت استفاده را ببرد.
۳- شخصیت واقع گرا
مدیریت کسب و کار خانوادگی می تواند فرایند پیچیده و پر دردسری شود چرا که اداره اموری نظیر زنجیره های لجیستیکی، پیگیری مشکلات حقوقی، انجام کارهای دشوار روزمره و در عین حال حفظ ارتباطات عاطفی بین اعضای خانواده قطعاً کار آسانی نیست. اکثر اعضای خانواده تمایل دارند تمام تمرکز خود را روی کسب و کارشان قرار دهند، اما چنین طرز فکری ممکن است تعادل شرکت را به هم بزند و موجب سهل انگاری های فاحش شود.
در این میان ، فرد واقع گرا قادر است این تعادل را حفظ کند زیرا می تواند در بزنگاه ها، خودش وارد عمل شده و وظایفی که دیگران از انجام آنها سر باز می زنند به عهده گیرد. او می داند که انجام برخی امور خاص ضرورت دارد و اجتناب از انجام آن به ضرر کسب و کار تمام می شود. فرد واقع گرا بر اساس واقعیت ها عمل می کند و می تواند فرشته نجات کسب و کار و خانواده شود زیرا معمولاً سایر اعضا به دنبال آرزوهای بلند پروازانه خود بوده و نمی توانند واقعیت را آنطور که هست، ببینند.
۴- شخصیت رهبر
رهبری کسب و کار خانوادگی معمولا بر عهده فرد بزرگ‌تر به لحاظ سنی است و این فرد وظیفه سنگینی برای اثبات خود به سایرین دارد. بنابراین نه تنها باید اعتماد بقیه کارمندان را به دست آورد بلکه جلب اعتماد اعضای خانواده نیز اهمیت بسزایی دارد. رهبر بر اساس قابلیت های ذاتی خود باید درک درستی از شرکت داشته باشد و برای تحقق هدف نهایی باید به گونه ای مدیریت کند که هر کس بهترین عملکرد خود را ارائه دهد.
او باید بداند که حرف رهبر وحی منزل نیست، اما به عنوان رهبر می تواند با دلیل و منطق بقیه را مجاب کند و راهکارهایی برای رسیدن به اهداف ارائه دهد. به یاد داشته باشید که با اینکه هر سازمانی می تواند چندین رهبر را استخدام کند اما در کسب و کارهای خانوادگی، فقط تعداد کمی هستند که برای این کار صلاحیت دارند.
۵- شخصیت خلاق
شرکت های خانوادگی اغلب از روی غرض ورزی برچسب سنتی بودن و عدم تمایل به تغییر می خورند زیرا بسیاری از کسب و کارهای خانوادگی تمرکز خود را روی تولید یک سری کالای منحصر به فرد که برای چندین نسل تولید شده قرار می دهند و اعضای خانواده معمولاً تمایلی به تغییر این رویه ندارند. با اینکه این روش یک مدل موفقیت آمیز برای بسیاری از خانواده ها به شمار می رود اما دنیای پرتغییر و تحول امروز می تواند جایگاه این شرکت ها را به مخاطره بیندازد.
فرد خلاق در شرکت می تواند روح تازه ای به شرکت بدمد و راهکارهایی ارائه کند که آینده شرکت را به طور کامل متحول کند. چنین فردی هر نقش و وظیفه ای که در شرکت (در بخش فروش، حسابداری، مدیریت و…) بر عهده بگیرد می تواند موجب ایجاد تغییر و تحول در آن بخش شود.
۶- شخصیت قهرمان خانواده
تاثیر کسب و کارهای خانوادگی روی اقتصاد جهانی برای همه مشخص است و موفقیت آن را می توان به عامل مهمی نسبت داد که در کسب و کارهای دیگر وجود ندارد و آن وجود خانواده است. عنصر خانواده و ویژگی‌های منحصر به فرد آن با تاثیرات مثبت و منفی، همان عاملی است که یک کسب و کار خانوادگی را قدرتمند می سازد. با اینکه اعضای خانواده زیر فشار مداوم مشکلات کسب و کار هستند اما قهرمان خانواده سعی می کند در حالیکه همه افراد تمرکز خود را روی اداره کسب وکار قرار داده اند، عنصر خانواده را حفظ و پرورش دهد و اجازه ندهد مورد غفلت قرار بگیرد.
قهرمان خانواده همیشه به طور مستقیم در شرکت مشارکت ندارد، اما باور او برای که خانواده همیشه حرف اول را می زند و تلاش او برای دور هم نگه داشتن خانواده، موجب می شود حمایت زیادی از کسب و کار صورت گیرد. این فرد می تواند عموی خانواده باشد که یک مهمانی برپا می کند یا مادر خانواده باشد که همه اعضای خانواده را برای صرف شام دور هم جمع می کند. قهرمان خانواده در واقع عنصر نانوشته مهم یک کسب و کار خانوادگی به حساب می آید.
اصول راه اندازی كسب و كار خانوادگی موفق
اصول پنج گانه موفقیت در کسب و کار خانگی عبارتند از:
۱- اگر به صورت پيشگيرانه، كسب و كار و خانواده را با هم مديريت كنند، احتمال موفقيت بيشتر خواهد بود.
۲- براي اينكه كسب و كار خانوادگی را با موفقيت مديريت كنند، بايد اين واقعيت را بپذيرند كه در كسب و كارتان دائما مسائل خاص كسب و كار خانوادگی رخ مي دهد. به اين ترتيب كه مسائل خانوادگی بر كسب و كار تأثير مي گذارند و مسائل كسب و كار نيز بر هر عضو خانواده به گونه ای متفاوت اثر می گذارند.
۳- در مديريت مسائل كسب و كار خانوادگی، به يك چارچوب تحليلی يا الگو نياز است تا رويكردهای مختلف و متغير كسب و كار، خانواده ، كاركنان و سهامداران غير عضو خانواده را « در صورت وجود » در نظر بگيرد.
۴- براي مديريت موفق يك كسب و كار، به فرآيندی نياز دارند تا بتوانند بحث ها و اختلافات مسائل كسب و كار خانوادگی را مديريت كنند.
۵- فرآيند مديريت موفق كسب و كار، بايد مبتنی بر ارزشهای كليدی باشد تا برای همه اعضای خانواده مهم باشد و به تقويت آنها كمك كند. ارزشهای خانواده يك عامل مهم در غلبه بر حسادت ها، هم چشمی ها و خواسته های مالی شخصی مي باشد.
مهم ترین مسائل کسب و کارهای خانوادگی
با نگاهی اجمالی، مشخص مي شود كه اكثر مسائل كسب و كارهای خانوادگی در يكی از چهار دسته زير قرار مي گيرند:
۱- مسائل مالی و مسائل ناشی از برخورد نابرابر در واگذاری كسب و كار به افرادی از نسل های ديگر خانواده.
۲- مسائل مالی و مسائل ناشی از برخورد نابرابر با اعضای يك نسل خانواده در انجام امور كسب و كار.
۳- حمايت، جانب داری و ارائه مزيتهای خاص و خارج از عرف كسب و كارهای غير خانوادگی و شرايط بازار به برخی از اعضای خانواده و يا تمامی آنها.
۴- حسادت و رقابت اعضای خانواده برای به رسميت شناخته شدن، جلب محبت و كسب پول.
اينها مسائل رايجی هستند كه احتمالا همه كسب و كارهای خانوادگی با آن مواجه می شوند. اكثر كسب و كارهای خانوادگی با مسائل و چالش های مشابهی برخورد می كنند. ما از اختلاف خانواده ها نيز می توانيم درس های خوبی بگيريم.
آمار شرکت های خانوادگی
مطابق انتشارات آکادمی بین‌المللی تحقیقات شرکت‌های خانوادگی ( IFERA ) در دسامبر ۲۰۰۳، سهم شرکت‌های خانوادگی از کل شرکت‌های موجود، در اروپا حدود ۶۰ الی ۹۳ درصد، در ایالات متحده حدود ۹۵ درصد و در امریکای مرکزی و جنوبی حدود ۶۵ درصد می‌باشد. همچنین نزدیک به ۳۵ درصد از ۵۰۰ شرکت بزرگ امریکایی از نوع شرکت‌های خانوادگی می‌باشد.
شرکت‌های بزرگی نیز در سطح دنیا مانند شرکت‌های Hermés ،Danone ،Michelin ، Peugeot ، Henkel ، BMW ، Dr. Oetker ، Beretta Barilla ، Johnson & Johnson ، Kelloggs ، Mars ، IKEA ، Tetra Pak از نوع شرکت‌های خانوادگی هستند. همچنین شرکت بزرگ Hoshi که در قرن ششم در ژاپن تاُسیس شد نیز شرکتی خانوادگی می‌باشد.
درصد شرکت‌های خانوادگی از کل شرکت‌های موجود در برخی از کشورهای جهان عبارتند از:
ایالات متحده ۹۵
ایتالیا ۹۳
فنلاند ۸۰
یونان ۸۰
قبرس ۸۰
سوئد ۷۹
اسپانیا ۷۵
هلند ۷۴
پرتغال ۷۰
بلژیک ۷۰
انگلستان ۷۰
آلمان ۶۰
فرانسه ۶۰
استرالیا ۷۵
با توجه به این آمار و اطلاعات ، کسب و کارهای خانوادگی از مهمترین اولویت‌های کشورهای مختلف برای اشتغالزایی و کارآفرینی محسوب می‌شوند. دولت ها در کشورهای مختلف قوانین و مقرراتی وضع کرده اند که ضمن فراهم آوردن تسهیلات و امکاناتی در جهت راه‌اندازی، رشد و توسعه کسب و کارهای خانوادگی، موانع و مشکلات پیش روی مؤسسان این گونه کسب وکارها را نیز به حداقل رسانده اند. افزایش سرمایه‌گذاری و تشویق سرمایه‌گذاران برای انتقال سرمایه‌ها به سمت این گونه شرکت‌ها نیز از دیگر برنامه‌های اقتصادی دولت‌ها می‌باشد.
رشد و بقای کسب و کارهای خانوادگی
برای اینکه یک کسب و کار خانوادگی رشد کافی کند و برای نسل‌های بعدی نیز بقا داشته باشد باید یک برنامه‌ریزی دقیق و اصولی برای کسب و کار از سوی مالکان و مدیران انجام گیرد. علاوه براین به دلیل اهمیت روزافزون این نوع کسب و کار برای جوامع و هم برای اقتصاد ملت‌ها حمایت هایی نیز باید از سوی دولت‌ها در این راستا انجام شود.
ترکیب چندین عامل برای توضیح و تشریح موفقیت و رشد و بقای کسب و کارهای خانوادگی لازم است از آن جمله می‌توان به مواردی مانند فرهنگ خانواده، شخصیت و خصوصیات هرکدام از اعضای خانواده، عوامل محیطی و اجتماعی، نوع کسب و کار، خصوصیات کارآفرین (بنیانگذار) کسب وکار خانوادگی و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. ضمن اینکه امروزه با رشد و توسعه کسب و کار اینترنتی ، کسب و کارهای خانوادگی متاثیر از این تحول و رشد شده اند.
یکی از ارزش ها و عوامل مهم در رشد کسب و کار خانوادگی، تصمیم گیری است که نقش مهمی در موفقیت و آینده این نوع شرکت ها ایفا می کند. به عبارتی حس قوی ارزش های شرکت و یک ماموریت تعریف شده می تواند کارمندان را به سمت یک هدف مشترک تحریک کرده و چارچوب مهمی برای تصمیم گیری های کسب و کار به وجود آورد.
تجارت هایی که مالکیت خانوادگی دارند اغلب ارزش های قابل توجهی نظیر نوع دوستی، مدیریت، کارآفرینی و سایر باورهای محکمی که منجر به خلق فرهنگی مثبت و مولد می شود، را برای نسل بعد از خود به جا می گذارند.
توصيه هایی برای موفقيت در كسب و كار خانوادگی
۱- تغيير در ذهنيت : يعنی فهميدن و پذيرفتن اين واقعيت كه مسائل كسب و كار خانوادگی اتفاقی خواهند افتاد، عادی هستند و با رشد كسب و كار و توسعه خانواده و افزايش سن آنها تغيير خواهند كرد.
۲- تغيير در ديدگاه: روش هايی كه شما براساس آن درباره مسائل كسب و كار خانوادگی فكر می كنيد و پذيرش آنكه شما بايد ديدگاه های متفاوت افراد مختلف را در نظر بگيريد.
۳- تغيير در فرآيندها : ساختارها و قوانينی كه شما برای مديريت پيشگيرانه كسب و كار خانوادگی به كار می گيريد.
۴- تغيير در ارزش های خانواده : ارزش هايی كه به دنبال آن هستيد تا به خانواد خود آموزش دهيد و می خواهيد تا بر چشم وهمچشمی‌های فردی ، حسادت ها و منافع مالی شخصی غلبه كند.
سخن پایانی کسب و کار خانوادگی
باید توجه کرد که نمی توان مسائل كسب و كار خانوادگی را با روشی يكسان، همانطوری كه اكثر كارآفرينان برخورد می كنند ، مديريت كنيد. فرآيند دريافت نظر اعضای خانواده، روش برقراری ارتباط با اعضای خانواده و شيوه بحث كردن در مورد موضوعی خاص و حصول به يك توافق جمعی به اندازه خود مسأله پيش آمده برای خانواده و راه حل آن با اهميت است.
مسائل كسب و كار خانوادگی پيچيده هستند و زمان می برد تا اعضای خانواده با آن كنار بيايند و آن را درك كنند. لذا مديريت پيشگيرانه مسائل كسب و كار خانوادگی بهتر از مديريت انفعالی است. ارزش هايی نظير احترام، درستی، عدالت، محبت و خدمتگزاری به يكديگر پايه و اساس رسيدن به نتايجی است كه در دراز مدت به نفع كسب و كار و خانواده است.
نکته آخر اینکه ، توجه كردن محترمانه به نظرات اعضای خانواده مهمتر از يك پاسخ سريع يا يك راه حل سريع است. در اغلب موارد مسائل خانوادگی عميق تری وجود دارند كه نياز به بررسي دارند و بايد در نظر گرفته شوند. كسب و كار خانوادگی از دو سنگ بنای : ۱- كسب و كار و ۲- خانواده ، به وجود آمده است. اين تركيب، سبب ايجاد هم افزايی ميان «كسب و كار» و «خانواده» خواهد شد و از اين روست كه اهميت دو چندان دارد. مديريت مناسب در هر يك از اين سنگ بناها به صورت مستقيم بر ديگری تأثير خواهد گذاشت.
